Dịch tễ: Hệ thống Giám sát Cúm – “Mắt thần” của Y tế công cộng

Virus cúm là một “mục tiêu di động” – chúng liên tục biến đổi qua từng năm. Để có thể phòng chống hiệu quả một kẻ thù luôn thay hình đổi dạng như vậy, chúng ta cần một hệ thống giám sát tinh vi và không ngừng nghỉ.

Hệ thống giám sát cúm chính là “tai mắt” của ngành y tế, giúp chúng ta trả lời những câu hỏi quan trọng:

Chủng virus nào đang lưu hành?
Chúng có biến đổi gì nguy hiểm không?
Và vắc-xin của năm nay liệu có còn hiệu quả?

1. Mạng lưới giám sát toàn cầu – Nỗ lực chung của toàn thế giới

Việc giám sát cúm là một nỗ lực toàn cầu được điều phối bởi Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) thông qua Hệ thống Giám sát và Đáp ứng Cúm Toàn cầu (GISRS).

Cơ chế hoạt động:

Mạng lưới này bao gồm các Trung tâm Cúm Quốc gia (National Influenza Centres – NICs) ở hơn 110 quốc gia, trong đó có Việt Nam.
Các trung tâm này liên tục thu thập mẫu bệnh phẩm từ bệnh nhân cúm, phân lập virus và gửi đến các Trung tâm Hợp tác của WHO (như ở London, Tokyo, Melbourne…).

Mục tiêu cuối cùng:
Dữ liệu phân tích di truyền và kháng nguyên từ khắp nơi trên thế giới được tổng hợp lại. Dựa trên cơ sở này, WHO tổ chức các cuộc họp hai lần mỗi năm để đưa ra khuyến cáo về thành phần chủng virus cho vắc-xin cúm của mùa tiếp theo (một cho Bắc bán cầu và một cho Nam bán cầu).

Đây chính là lý do vì sao vắc-xin cúm luôn được cập nhật hàng năm để theo kịp sự “thay đổi” của virus.

2. Hệ thống Giám sát Cúm tại Việt Nam

Việt Nam tự hào có một hệ thống giám sát cúm quốc gia đa tầng, hoạt động bền bỉ và đóng góp dữ liệu quan trọng vào mạng lưới toàn cầu.

Hệ thống này do Viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ương (NIHE) điều phối và dựa trên ba trụ cột giám sát chính:

a. Giám sát Viêm phổi nặng do virus (SVP – Severe Viral Pneumonia)

Triển khai: Từ năm 2003, tại các bệnh viện trên toàn quốc.
Mục tiêu: Là tuyến phòng thủ đầu tiên để phát hiện sớm các tác nhân gây viêm phổi nguy hiểm và mới nổi, đặc biệt là các chủng cúm có khả năng gây đại dịch như A(H5N1), A(H7N9).

b. Giám sát Hội chứng giống cúm (ILI – Influenza-like Illness)

Triển khai: Từ năm 2006, tại mạng lưới 16 bệnh viện và trung tâm y tế trải dài khắp cả nước.
Mục tiêu: Giám sát các ca cúm mức độ nhẹ và trung bình tại cộng đồng.

Dữ liệu từ hệ thống ILI giúp:

Ước tính gánh nặng bệnh tật thực sự của cúm mùa (số ca mắc).
Xác định chủng virus cúm đang lưu hành trong cộng đồng mỗi mùa.
Theo dõi sự biến đổi di truyền của virus qua từng năm.

c. Giám sát Nhiễm trùng hô hấp cấp tính nặng (SARI – Severe Acute Respiratory Infections)

Triển khai: Từ năm 2011, tại 9 bệnh viện trọng điểm.
Mục tiêu: Tập trung vào các ca hô hấp nặng cần nhập viện.
Hệ thống này giúp xác định các tác nhân chính gây bệnh nặng (như virus cúm, RSV, phế cầu khuẩn…), từ đó cung cấp bằng chứng cho chiến lược điều trị và dự phòng bệnh nhân nặng.

3. Ý nghĩa của công tác giám sát

Dữ liệu từ hệ thống giám sát cúm không chỉ là những con số, mà là thông tin chiến lược giúp định hướng cho toàn ngành y tế.

Lựa chọn thành phần vắc-xin cúm hàng năm:
Dữ liệu về các chủng virus lưu hành tại Việt Nam được gửi tới WHO, góp phần trực tiếp vào quyết định chọn thành phần vắc-xin phù hợp nhất với tình hình thực tế.
Phát hiện sớm các chủng virus mới nguy hiểm:
Hệ thống, đặc biệt là SVP, là công cụ cảnh báo sớm giúp quốc gia sẵn sàng đáp ứng khi có chủng cúm mới có khả năng gây đại dịch.
Định hướng các biện pháp y tế công cộng:
Dữ liệu giám sát giúp Bộ Y tế xác định đỉnh dịch cúm, mức độ nghiêm trọng của mùa cúm, từ đó đưa ra khuyến cáo và chỉ đạo ứng phó kịp thời.
Cung cấp thông tin cho thực hành lâm sàng:
Giúp bác sĩ hiểu rõ các tác nhân hô hấp đang chiếm ưu thế, từ đó chẩn đoán và điều trị hiệu quả hơn cho bệnh nhân.

Kết luận

Hệ thống giám sát cúm là mắt thần của y tế công cộng, hoạt động thầm lặng nhưng giữ vai trò then chốt trong cuộc chiến chống lại bệnh cúm.

Đó là nền tảng khoa học cho mọi quyết định – từ việc sản xuất một mũi vắc-xin cho đến việc ban hành một hướng dẫn điều trị quốc gia.

Tài liệu tham khảo

Bài trình bày “Kế hoạch sử dụng vắc xin cúm mùa tại Việt Nam” – PGS.TS. Phạm Quang Thái, Viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ương.
Patel M. M., et al. (2023). Inactivated and Recombinant Influenza Vaccines. In Plotkin’s Vaccines (8th ed.).
World Health Organization (May 2022). Vaccines against influenza: WHO position paper.

Hội y học dự phòng việt nam