Tổng quan về bệnh cúm

1. Giới thiệu

Cúm mùa (Seasonal Influenza) là một bệnh nhiễm trùng đường hô hấp cấp tính do virus cúm gây ra. Đây là một trong những bệnh truyền nhiễm phổ biến nhất trên toàn cầu, xuất hiện hàng năm dưới dạng các vụ dịch với quy mô khác nhau. Mặc dù nhiều người thường nhầm lẫn giữa cúm và cảm lạnh thông thường, cúm là một bệnh lý nghiêm trọng hơn hẳn, có khả năng gây ra các biến chứng nặng, nhập viện và thậm chí tử vong, đặc biệt là ở các nhóm nguy cơ cao.

Tác nhân gây bệnh là virus cúm, thuộc họ Orthomyxoviridae, chủ yếu là các type A và B. Type C gần như không gây dịch và type D chỉ có ở động vật.

• Virus cúm A và Blà hai tác nhân chính gây ra các trận dịch cúm mùa hàng năm.
• Cấu trúc virus: Trên bề mặt của virus cúm có hai loại protein gai (kháng nguyên) chính đóng vai trò quyết định trong việc gây bệnh:
  • Hemagglutinin (HA): Giúp virus bám vào và xâm nhập tế bào của người.
  • Neuraminidase (NA): Giúp các virus mới được tạo ra thoát khỏi tế bào chủ để tiếp tục lây nhiễm cho các tế bào khác.

Đặc tính biến đổi liên tục của virus cúm

Đặc điểm nổi bật nhất của virus cúm là khả năng thay đổi cấu trúc kháng nguyên một cách liên tục, khiến hệ miễn dịch của con người khó nhận diện. Có hai cơ chế thay đổi chính:

• Trôi dạt kháng nguyên (Antigenic Drift): Đây là những thay đổi nhỏ, diễn ra từ từ và liên tục ở protein HA và NA. Sự thay đổi này giống như virus “thay một chiếc áo khác”, đủ để hệ miễn dịch từng gặp virus trước đó không còn nhận ra hoàn toàn. Đây là lý do tại sao chúng ta có thể bị cúm nhiều lần trong đời và cần phải tiêm phòng vắc-xin cúm hàng năm.
• Dịch chuyển kháng nguyên (Antigenic Shift): Đây là một sự thay đổi lớn, đột ngột và toàn diện của protein HA và/hoặc NA. Hiện tượng này xảy ra khi một chủng virus cúm mới, thường có nguồn gốc từ động vật (như gia cầm, lợn), có khả năng lây nhiễm cho người. Vì đây là một chủng virus hoàn toàn mới, con người có rất ít hoặc không có miễn dịch, dẫn đến khả năng lây lan nhanh chóng và gây ra các đại dịch toàn cầu.

2. Các đại dịch cúm trong lịch sử

Các đại dịch cúm, gây ra bởi cơ chế “dịch chuyển kháng nguyên” của virus cúm A, đã để lại những dấu ấn sâu sắc trong lịch sử nhân loại với tỷ lệ mắc bệnh và tử vong rất cao. Dưới đây là những đại dịch lớn đã được ghi nhận:

• Đại dịch 1918 (Cúm Tây Ban Nha): Gây ra bởi virus A(H1N1), đây được coi là đại dịch tồi tệ nhất trong lịch sử hiện đại. Ước tính có khoảng 500 triệu người nhiễm bệnh (một phần ba dân số thế giới khi đó) và từ 20 đến 50 triệu ca tử vong.
• Đại dịch 1957 (Cúm châu Á): Gây ra bởi virus A(H2N2), một chủng tái tổ hợp giữa virus cúm người và cúm gia cầm. Đại dịch này đã gây ra khoảng 1-2 triệu ca tử vong trên toàn thế giới.
• Đại dịch 1968 (Cúm Hồng Kông): Gây ra bởi virus A(H3N2), một chủng tái tổ hợp khác. Mặc dù ít nghiêm trọng hơn đại dịch 1957, nó vẫn gây ra khoảng 1 triệu ca tử vong.
• Đại dịch 2009 (Cúm lợn): Gây ra bởi virus A(H1N1)pdm09, một chủng virus mới có nguồn gốc từ lợn, chim và người. Mặc dù tỷ lệ tử vong thấp hơn các đại dịch trước đó, nó đã lây lan nhanh chóng trên toàn cầu và gây ra gánh nặng đáng kể cho các hệ thống y tế.

3. Gánh nặng và tác động kinh tế – xã hội

Cúm mùa không chỉ là một vấn đề sức khỏe cá nhân mà còn là một gánh nặng lớn cho y tế công cộng và sự phát triển kinh tế – xã hội trên toàn cầu.

Gánh nặng về y tế:

• Tỷ lệ mắc bệnh và tử vong cao: Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), hàng năm có khoảng:
  • ~1 tỷ ca mắc cúmtrên toàn thế giới.
  • 3-5 triệu trường hợp cúm nặng.
  • 000 – 650.000 ca tử vongliên quan đến các bệnh hô hấp do cúm.
• Hiệu ứng “domino” lên các bệnh nền: Cúm không chỉ gây bệnh đường hô hấp mà còn kích hoạt các phản ứng viêm toàn thân, có thể làm trầm trọng thêm các bệnh mạn tính đang có, dẫn đến các biến chứng nguy hiểm:
  • Bệnh tim mạch: Tăng đáng kể nguy cơ nhồi máu cơ tim và đột quỵ.
  • Bệnh hô hấp mạn tính: Gây ra các đợt bùng phát cấp tính của bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD) và hen suyễn.
  • Bệnh đái tháo đường: Làm mất kiểm soát đường huyết, tăng nguy cơ nhiễm toan ceton.
  • Bệnh thận mạn, bệnh gan: Có thể dẫn đến suy thận hoặc suy gan cấp.

Tác động kinh tế và xã hội:

• Chi phí y tế trực tiếp: Bao gồm chi phí khám bệnh, thuốc men, xét nghiệm và chi phí cho các ca nhập viện điều trị biến chứng nặng. Các vụ dịch cúm lớn có thể gây quá tải nghiêm trọng cho hệ thống y tế.
• Tổn thất kinh tế gián tiếp:
  • Giảm năng suất lao động: Một số lượng lớn người lao động phải nghỉ ốm, làm giảm năng suất của các doanh nghiệp và nền kinh tế.
  • Gánh nặng cho gia đình: Người thân phải nghỉ làm để chăm sóc người bệnh, đặc biệt là trẻ em và người cao tuổi.

Tác động đến giáo dục và xã hội: Các vụ dịch có thể dẫn đến việc đóng cửa trường học và hạn chế các hoạt động cộng đồng.