0243.821.2563 
hoiyhocduphongvn@gmail.com 
Xem vị trí
Lịch sử phát triển của vắc-xin cúm là một câu chuyện hấp dẫn về sự tiến bộ của khoa học y học, phản ánh cuộc “chạy đua” không ngừng giữa con người và một trong những loại virus biến đổi tinh vi nhất. Kể từ khi ra đời, vắc-xin cúm đã trải qua nhiều thế hệ cải tiến, ngày càng trở nên an toàn, hiệu quả và có khả năng bảo vệ rộng hơn.
Giai đoạn sơ khai: Vắc-xin toàn bào bất hoạt (Thập niên 1940)
Sau thảm kịch của đại dịch cúm Tây Ban Nha năm 1918, việc tìm ra biện pháp phòng ngừa hiệu quả trở nên cấp thiết. Cột mốc quan trọng đầu tiên là việc phân lập thành công virus cúm A vào năm 1933, mở đường cho việc phát triển vắc-xin.
Những vắc-xin cúm đầu tiên được cấp phép vào thập niên 1940 là vắc-xin cúm toàn bào bất hoạt (whole-virion inactivated vaccine).
-
Công nghệ: Virus cúm được nuôi cấy trong trứng gà có phôi, sau đó được bất hoạt bằng formalin nhưng vẫn giữ nguyên cấu trúc.
-
Loại hình: Ban đầu là vắc-xin đơn giá (chỉ chứa 1 chủng cúm A), sau đó phát triển thành vắc-xin nhị giá (chứa 1 chủng cúm A và 1 chủng cúm B).
-
Hạn chế: Mặc dù hiệu quả, loại vắc-xin này gây nhiều phản ứng phụ như sốt và đau tại chỗ tiêm, đặc biệt ở trẻ em.
Bước tiến về tính an toàn: Vắc-xin phân mảnh và tiểu đơn vị (Thập niên 1970–1980)
Để giảm tác dụng phụ của vắc-xin toàn bào, các nhà khoa học đã tinh chế và phát triển các thế hệ mới an toàn hơn:
-
Vắc-xin phân mảnh (Split-virion vaccine): Virus bất hoạt được “phá vỡ” thành các mảnh nhỏ bằng chất tẩy rửa. Vắc-xin chứa các protein bề mặt (HA, NA) và protein cấu trúc bên trong, giúp giảm đáng kể tác dụng phụ.
-
Vắc-xin tiểu đơn vị (Subunit vaccine): Là bước tinh chế sâu hơn, chỉ giữ lại hai kháng nguyên quan trọng nhất là Hemagglutinin (HA) và Neuraminidase (NA). Nhờ đó, vắc-xin này có độ an toàn cao, ít phản ứng phụ nhưng vẫn hiệu quả.
Từ năm 1978, vắc-xin tam giá (TIV) trở thành tiêu chuẩn, chứa ba chủng virus: A/H1N1, A/H3N2 và cúm B.
Kỷ nguyên mới: Vắc-xin tứ giá và công nghệ tăng cường (Từ 2012 đến nay)
Nghiên cứu dịch tễ học cho thấy virus cúm B có hai dòng chính cùng lưu hành là B/Yamagata và B/Victoria. Vắc-xin tam giá chỉ bảo vệ được một trong hai dòng, gây nguy cơ “không khớp” chủng khi dòng còn lại chiếm ưu thế.
Để khắc phục, các nhà khoa học phát triển vắc-xin tứ giá (Quadrivalent Influenza Vaccine – QIV), được cấp phép lần đầu năm 2012 tại Hoa Kỳ.
Vắc-xin này chứa 4 chủng virus: 2 chủng cúm A (H1N1, H3N2) và 2 dòng cúm B (Yamagata, Victoria), giúp mở rộng phạm vi bảo vệ.
Ngoài ra, nhiều công nghệ tiên tiến ra đời nhằm tăng cường đáp ứng miễn dịch, đặc biệt ở người cao tuổi:
-
Vắc-xin cúm liều cao (High-Dose Vaccine): Chứa lượng kháng nguyên HA gấp 4 lần so với liều chuẩn, giúp người trên 65 tuổi tạo kháng thể mạnh mẽ hơn.
-
Vắc-xin có tá dược (Adjuvanted Vaccine): Bổ sung “chất bổ trợ” (ví dụ MF59) để kích thích miễn dịch, đặc biệt hữu ích cho người cao tuổi.
-
Vắc-xin tái tổ hợp (Recombinant Vaccine): Sản xuất bằng công nghệ DNA tái tổ hợp, không sử dụng trứng gà, giúp loại bỏ nguy cơ dị ứng và biến đổi virus trong quá trình nuôi cấy.
Tóm tắt các cột mốc chính
| Thời gian | Sự kiện quan trọng | Loại vắc-xin tiêu biểu |
|---|---|---|
| Thập niên 1940 | Vắc-xin cúm đầu tiên được cấp phép | Vắc-xin toàn bào, đơn giá/nhị giá |
| Thập niên 1970 | Giảm tác dụng phụ, tăng an toàn | Vắc-xin phân mảnh, tiểu đơn vị |
| 1978 | Chuẩn hóa bảo vệ rộng hơn | Vắc-xin tam giá (TIV) |
| 2012–2013 | Giải quyết “mismatch” cúm B | Vắc-xin tứ giá (QIV) |
| Hiện nay | Công nghệ cao, đáp ứng chuyên biệt | Vắc-xin liều cao, có tá dược, tái tổ hợp |
Tài liệu tham khảo
-
PGS.TS. Phạm Quang Thái. Kinh nghiệm 40 năm vaccine cúm tiểu đơn vị và Kế hoạch sử dụng vắc xin cúm mùa tại Việt Nam.
-
Patel M. M., et al. (2023). Inactivated and Recombinant Influenza Vaccines. In Plotkin’s Vaccines (8th ed.).
-
World Health Organization (May 2022). Vaccines against influenza: WHO position paper.